TAKVA PROGRAMI -ÖZET-

Uygulamalı takva programının bu sondan ikinci yazısında şimdiye kadar yazılanların kısa bir özetini[1] vermeye çalışacağız.

Bu yazı dizisinde en çok kullanılan kelimeleri sıralasak ‘tefekkür’ kelimesi en üst sıralarda yer alır. Tefekkür duyguları harekete geçiren zihinsel bir eylemdir. Tefekkür yaygın kanaatin aksine sadece imanı ispatlamaya yönelik bir yöntem değil aynı zamanda takvayı inşa etme hedefine yönelik bir yöntemdir.  Takvanın güçlenmesi süreci tefekkür yöntemiyle şu şekilde işlemektedir: Takva duygular üzerinden güçlenmektedir. Takvanın güçlenmesi Allah sevgisi/korkusu/haşyet/şükür vb. duyguların güçlenmesine bağlıdır. Bu duyguların yaşanması/harekete geçmesi ise en etkili bir biçimde göklerdeki ve yerdeki ayetleri tefekkürden[2] geçmektedir. Dolayısıyla tefekkür duyguları harekete geçirmekte, duygular da ittikaya yol açmaktadır.[3] Duygular ile takva arasında sebep sonuç ilişkisi bulunmaktadır.

Tefekkürün önemini daha iyi anlayabilmemiz için şu misali verebiliriz: İçi mücevher dolu olan bir sandık düşünelim. Sandığın dışından bakınca içindeki yakutları, mercanları, incileri, altınları, elmasları göremiyoruz, belki içinde olduklarından da habersiziz. Fakat sandığın kapağını kaldırıp içine baktığımızda gözlerimiz gördüklerimiz karşısında kamaşıyor. İşte ‘sandığın kapağını kaldırıp açma’ işlemi ‘tefekküre’, gözün kamaşması duyguların harekete geçmesine tekabül etmektedir. Kuran’ın yüzlerce ayette işaret ettiği göklerdeki ve yerdeki bütün maddi olguların/ayetlerin aslında birer yakut, birer inci, birer elmas olduğunu tefekkür sayesinde anlayabiliriz.

Bu ayetin perspektifinde Kuran okumalarımızı gözden geçirmeliyiz. İnsan bir şeyi okurken ilgi, beklenti ve amacına göre bir ‘arama listesi’ oluşturarak okur. Kuran okurken de bilinçaltından oluşturduğumuz bu listeye uygun ayetleri daha bir dikkatle okuyoruz. Listede olmayan konularla ilgili ayetler gözden kaçıyor. Bu tıpkı internetteki arama motorlarının ‘arama algoritması’ gibidir. Ne aranıyorsa o bulunur. Arama alanına hangi kelimeleri yazdıysanız onlarla ilgili sonuçları elde edersiniz. Kuran okumadaki gaye(arama listesi) doğru belirlenmezse Kuran okumaları bize fayda vermez. Kuran’ı bilen insanların[4] Kuran okuması takvayı güçlendirmek, bilincimizi yenilemek, kalbimizi pekiştirmek, azim elde etmek maksadıyla olmalıdır. Yukarıdaki ayette işaret edildiği gibi ‘bildiklerimizi zikr/hatırlama’ maksadıyla olmalıdır. Ayetin sonunda bu okuma biçiminin bizi takvaya götüreceği dile getirilmektedir. Kuran takva merkezli okunmaya başlanınca ‘Lokman’a Allah’a şükret diye hikmet verdik’, ‘Sabah akşam Rabbini tespih et’, ‘Allah’ı çokça zikret’, ‘Kalk ve uyar’, ‘Onlar namazlarında huşu içindedirler’ vb. yüzlerce ayet daha farklı bir perspektiften değer kazanmakta ve kişiyi(takvasını!) daha güçlü bir şekilde etkilemektedir. Okunan ayetler takvaya katma değer olarak geri dönmektedir. Fizikte maddenin enerjiye dönüşmesi gibi takva merkezli okunan ayet enerjiye dönüşmektedir.

Bu ayet nefsi terbiye metodunda kilit ayetlerdendir. Burada ‘nefs’in ‘ona’(bi-hi)/ben/biz ‘vesvese’ vermesinden bahsediliyor. Demek ki, bir ‘nefs’ ve ‘ben’ ayrımı yapılmaktadır. Bu ayrımın farkına varmak kişiye nefis bilinci kazandırır.

Fiillerimizin üzerinde bilinçli bir hakimiyet sağlamanın yolu ‘ben’ ile ‘nefs’ ayrımını yapmaktan geçer. Zira bu bilinci kazanmakla içimizden geçen duygu ve düşünceleri tefrik etmiş ve böylece gümrük kontrolünden geçirmiş olmaktayız. Aksi takdirde kabaca haram olarak görünmeyen birçok duygu ve düşünceye ‘kendi’ düşüncemiz olduğu sanısıyla sahip çıkıyoruz. Oysa ilk bakışta haram görünmese bile bu tür duygu ve düşünceler bizi hakkıyla kulluktan uzak tutan düşüncelerdir. İşte bunların farkına varabilmemiz için böyle bir ayrıma(ben-nefis) gidilmesi gerekmektedir. Bu ayrımı yapmayınca dizginler nefsin eline geçmekte ve ‘kaliteli kulluk’ dediğimiz takva gerçekleşmemektedir. Çünkü nefis kaliteyi düşürmektedir. Kalitemizin artmasını engellemektedir. Birtakım büyük günahlardan uzak duruşumuzu nefsimizin bizi yönetmediğinin delili olarak algılıyoruz, bu noktada bir sorunun olmadığı vehmine kapılıyoruz. Oysa nefis bizi çoktan sarıp sarmalamış ve biz onun illüzyonuna aldandığımız için bu durumun farkına varamıyoruz.

‘Ben’den kasıt bir ‘bütün olarak ben’dir(beden-akıl-irade-ruh-vicdan-nefis). Nefs ile o bütünün içinde bir özelliğimizi(12/53) kasdediyoruz. Dolayısıyla ‘Benin isteği’ İslami bir süzgeçten geçtikten sonra istediğimiz şeydir. Bu istek nefsin ‘İslami ben’ tarafından onaylanmış bir isteği de olabilir. Nefsin her isteği geri çevrilmek zorunda değildir. Onun meşru istek ve arzuları da vardır ve bunların da doyurulmaları gerekmektedir.

Nefsin nasıl işlediğini bilmek nefsi terbiye için şart olan bir bilgidir. Nefsini tanımayan onu nasıl yeneceğini bilemez. Bu açıdan nefsi terbiyede en önemli konulardan birisi nefsin hangi mekanizmalarla çalıştığını anlamaktır. Bunun için kendi nefsimizde gözlemler yapıp nefsimizi tanımaya çalışmalıyız.

Nefis bizi düşüncede ikna ettikten sonra sözünü geçirmektedir. Düşüncede onay vermediğimiz bir şeyi bize yaptıramaz. Bu yüzden nefisle mücadelemizin bir diğer boyutunu düşünce dünyamızda gerçekleştirmeliyiz.

Nefis sürekli ertelemeye meyillidir. Nefsin hoşlanmadığı bir işi yapmamak için kullandığı en etkili stratejilerden birisi işleri/sorumlulukları değişik bahanelerle/vesveselerle ertelemeye bizi ikna edebilmesidir. Bu ikna hadisesi düşüncede gerçekleştiğinden düşünsel bir mücadele verilmesi(nefsin verdiği o vesveseye/yanlış düşünceye ikna olmamak) gerekmektedir.

Nefis kolaya kaçar. Takva zoru başarmak olduğundan nefsimizin bu özelliğiyle tam zıt kutuptadır. Dolayısıyla mücadele bu noktada da sürdürülmelidir. Dindeki kolaylık ilkesi ile vurgulanmak istenen şeyin nefsimizin arzusunun bize kabul ettirmek istediğinden farklı olduğunu unutmamalıyız. Nefsin bu konudaki dini delilleri suistimal etmesine fırsat tanımamalıyız.

Nefsin bir diğer önemli özelliği kendisiyle uğraşılmasını engellemektir! Bunun için kişiyi cemaatlerin ve tarikatların hatalarıyla uğraştırmak onun en etkili taktiklerindendir. ‘Başarısının’ sırrı bu özelliğinde yatmaktadır.

Nefis çıtayı hep aşağıya çekme gayretindedir. Azim sahibi olmak için çıtayı sürekli yükseltmeliyiz.

Nefis zaman olgusu karşısında duyarsızdır. Nefis ömrümüzde ne kadar sürenin kaldığını düşünmez. O ‘an merkezli’ işler ve haz tatma peşindedir. Kuran’da Allah Asra yemin ederek nefsimizin bu özelliğine karşı bizim duyarlı olmamızı istiyor.

Nefsin baskın bir özelliği olduğu için günlük bir nefis muhasebesi kaçınılmazdır. Günü her akşam gözden geçirmek 3-5 dk. muhasebesini yapmak nefsi dizginleyebilir, gidişatı kontrol altına alır. Nefis muhasebesi vaktinde önlem almayı sağlayabilir, iş işten geçmeden müdahelede bulunma imkanı doğurur. Böylece yeni oluşmakta olan muhtemel bir kötü alışkanlığın önü alınabilir. Veya oluşmuş kötü bir alışkanlığın daha da kötüleşmesi önlenebilir, sınırda tutulabilir.

Hz. Ömer’e atfedilen ‘Bugün Allah için ne yaptın’ sözü gün bitiminde nefsin muhasebe edilmesine çağrı yapan bir sözdür. Bu sözü bir karara bağlayıp düzenli uygulamak gerekir. Bu sözü günün başına göre değiştirerek ‘Bugün Allah için ne yapabilirim’e çevirebiliriz. Ve nihayet an’ı değerlendirmede ‘Allah şu an ne yapmamı ister(di)?’ sorusuyla vaktimizi disiplin altına alabiliriz. Allah kulunu şu an hangi işle/hangi halde görmek ister? Kitap okurken mi, yoksa dizi izlerken mi? Dışarıda insanlara tebliğ ederken mi yoksa gereksiz yere başka cemaatlerin hatalarını konuşurken mi?…

Kuran okuyucuları bu soruyu cevaplandıracak bir birikime sahipler. Allah’ı tanıyoruz, beklentilerini biliyoruz, o halde bu soruya cevap vererek gündelik hayatımızı, zamanımızı tanzim edebiliriz.

Nefis muhasebesinin önemini anlamak için şu örneği verebiliriz: İki sene önce Soma’da bir madende göçük yaşandı. Bunun sebeplerinden birisi denetimin gerektiği gibi yapılmaması idi. Yetkili kurumları burada ‘ben’ olarak düşünelim, şirketin maddi çıkarlarını gözeten ve masrafları düşük tutmaya çalışan şirket yöneticilerini de ‘nefis’ olarak düşünelim. Eğer ‘ben’ düzenli denetimler yapıp bu teftişler sonucu tedbir kararları alıp bunların uygulanmasını(uygulama kararları) denetleseydi bu facia belki yaşanmayabilirdi. Maddi çıkarların olduğu yerde denetime ihtiyaç her zaman vardır. Bu nefsimizde de farklı değildir. Nefsin de tıpkı sorumsuz şirket yöneticilerinde olduğu gibi sakınmamız gereken gayri meşru çıkar düşünceleri vardır.

Dolayısıyla kendimizi düzenli bir nefis muhasebesi pratiği ile sürekli denetleyelim aksi takdirde ihmal ve erteleme döngüsünün içinde bir ömür boyu döner dururuz, nefis madeninde göçükler yaşarız.

Bilgi salt bir düşüncedir. Onun kendisini benimseyen kişiyi bizatihi harekete geçirme gücü yoktur. Aslında bu herkesin kendi tecrübesiyle sabit bir gerçektir. Harekete sevkeden güç, bilginin içeriğinden etkilenen kalptir. Eğer amele geçmek istiyorsak asıl hedef kalbi etkilemeye çalışmak olmalıdır. Kalp zihindeki bilginin içeriği ile ne kadar sağlıklı bir ilişki kurabildiyse kendi dinamiklerini o nispette bilgiyi amele dönüştürmede kullanabilir. Bu nedenle bilgi duygulara hitap edebilmeli, duygular da bilgiden etkilenecek bir duruma getirilmelidir. Nasıl ki bilginin amele geçmesinin önündeki yegane engel nefis ise, bilgiyi amele dönüştürecek yegane gücümüz de duygulardır. Duygular nefsi nötralize eden kuvvetlerdir.

Dolayısıyla duyguları –onları harekete geçirmeye elverişli– bilgilerle harekete geçirmek gerekir. İslam’ı hakkıyla hayatımıza geçirmek istiyorsak şu ‘dört temel duygu’yugüçlendirmek durumundayız: Allah sevgisi, Allah korkusu, Allah’tan haşyet, Allah’a şükür.

Daimi kararlar	Alıştırma kararları	Zaten olması gereken kararlar
1. Nefis muhasebesi	1. Nefsi ikna ederek iş yapma	1. Namazı dosdoğru kılma
2. Kuran okumak	2. İlerideki cazip yönleri düş.	2. Allah sevgisi
3. Tefekkür	3. Zaaflarla ilgili uygulama kararları oluşturmak	3. Allah korkusu
4. Terbiye planı	4. Ben-nefs ayrımı yapmak	4. İhlaslı olmak
5. …	5. …	5. …

[9] Herkes durumuna, ihtiyacına göre miktarları ayarlayabilir. Önemli olan ‘düzenli okunmasıdır’ ve belirlenen miktara riayet etmektir. Bir diğer ifadeyle önemli olan istisnalarla genel kuralı iptal etmemektir, kararı anlamsız hale getirmemektir.