İlk makalemizde Resulullah’ın (sav) döneminde Kur’an’ın yazılı ve sözlü olarak nasıl kayıt altına alındığını ve Hicri 1’inci yüzyılda Kur’an’ın vahiy olunduğu gibi saf, arı duru ve otantik yapısının nasıl korunduğunu irdeledik.
Kur’an’ın asli ekseninin okuma olduğunu önceki makalemizde altını çizmiştik. İlk “İkra” (Oku) emrinden başlayarak “Kur’an” ve “Kitap” kavramlarının semantik anlam alanının “bildirge okuma”, “sesli olarak hitab etme” ,”zikr”in yine bu hitabın sesli olarak tekrarlanması ve zihinde tutulması olduğunu da hatırlatalım.
Yazı ise bu sesli metnin korunması, kaybolmaması için alınan bir tedbir olduğunu belirtelim.
Peki, şu an elimizde bulunan Kur’an’ın Hicri 1’inci yüzyıldaki Kur’an olduğuna dair kanıtlar nelerdir?
Önce Hicri 1’inci yüzyıla ait mushaflar listelenmeye başlanmıştır. Bu işlemi ilk yapan Prof. Sergio Noja Noseda 1 olmuştur.
Noseda günümüzdeki Kral Fuad Baskısı mushafındaki metinlerin yüzde 83’ünün aynısının Hicri 1. yüzyıl listesinde yer aldığını tespit etti.
Karbon testleri göstermektedir ki şu ana kadar keşfedilmiş/elimizde bulunan 19 Kur’an yazmasını içeren parşömen Hicri 1’inci yüzyıla aittir.
Yalnız burada birbirine karıştırılan iki husus var. Karbon testleri üzerine yazılan mushaf sahifelerin yaşını verirler. Bu deri parşömenler ortalama 50 yıl boyunca üzerlerindeki yazılar silinip yeniden yazı yazılıp kullanılabilirdi.
Deri parşömenin yaşı önemli olmakla beraber filolojik/linguistik açıdan yazım stili de parşömenlerin yaşını ve aralarındaki bağlantıları da gösterir.
Kamuoyunda yapılan en fazla hataların başında ise Kur’an tarihini mushaf tarihinden ibaret zannetme yanılgısıdır.
Oysa mushaflar lafzi ezber ile zaten zihinlerde canlı olan metnin zaman içinde bozulmaya, karıştırılmaya vs. uğramaması için başvurulan önlemlerden birisidir.
İslam ümmeti ne Hz. Muhammed hayattayken ne de sonrasında mushaf merkezli bir Kur’an kültürüne sahip değillerdi. Aksine hıfz/okuyuş merkezdeydi ve mushaflara yanılma vs. durumlarda başvurulurdu.
Önceki makalemizde, hıfz ile eş zamanlı bir önlem olarak sahifeler ve mushaflar da yazım, temize çekme, çoğaltma gibi süreçlerden geçmişlerdir. Biz şimdi yazılı versiyonların bilimsel kriterlere göre durumlarına bakalım.
Hicazi ve Kufi yazım tarzıyla Hicri 1. yy’a ait Kur’an el yazmaları/parşömenlerin kronolojik listesi şu şekildedir:
Hicri 1’inci yüzyıl (Miladi 622-719)
Resulullah – Nüzul süreci: 610-632
1. Halife Ebu Bekir 632-634
2. Halife Ömer 634-644
3. Halife Osman 644-656
4. Halife Ali 656-661
1. Kral Muaviye 661-680
2. Kral Yezid 680-683
- San’a Mushafı (DAM 01.25.1) : 543-643
- Dublin Yazmaları (Codex Is. 1615 I) : 591-643
- Birmingham Mushafı (Mingana Islamic Arabic 1572a ): 568–645
- Berlin (Codex Ms. Qāf 47): 606-652
- San’a Mushafı (DAM 01-29.1): 603-662
- Londra Mushafı 665-719
- San’a Mushafı: 578-669
- Tübingen Mushafı (Codex M a VI 165): 649–675
- Tunus Parşömenleri: 648–691
- Şam Emevi Camii Mushafı: 657-692
- Emevi Camii Parşömeni: 609-694
- Leiden Parşömeni: 652-694
- Berlin (Kodex Wetzstein II 1913) 659–765
- Paris Mushafı Codex Parisino-Petropolitanus 675-750
- Kahire Mushafı
- İstanbul Topkapı (1. yy sonu)
- İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi Mushafı (TIEM) (1.yy sonu) Türkiye Kültür Bakanlığı gerekçesiz olarak karbon testi izni vermiyor. Ancak Fronçois Deroche “İstanbul mushafları yazı stili vs. Şam Emevi Mushafına benziyor. O yüzden 657-692 olabilir” demektedir.
Hicri 2’nci yüzyılda ise
- Taşkent/Semerkand Mushafı 640-765 Abbasi Halife Mehdi dönemi
- St. Petersburg Mushafı 775-995
TUNUS: Ms. R 38,[113] Ms. R 119,[114] ve Ms. P 511[115]; Bu parşömenlerin tarihi yüzde 95 ihtimalle m. 648–691’dir. 2
Bu listeye meşhur olarak bilinen Hz. Osman‘a atfedilen 6 mushaf da eklenmeli. Bunlar Semerkand, Rusya,
Türkiye’de 2: Topkapı; Türk ve İslam Eserleri Müzesi (TIEM)
Mısır’da 2: Kahire Mushafı Meşhedu’l Hüseyni Camii; Daru’l Kutub
Yemen’de 2: Hz. Ali’ye atfedilen mushaf; Sana Mushafı
Almanya: Berlin Staatsbibliothek’te Kodex Wetzstein II 1913
Özbekistan: Taşkent Mushafı
Aşağıdaki tabloda ilk yüzyıl el yazmaları ile günümüz mushafın surelere göre örtüşmesini görüyorsunuz:
Tabloda da gördüğümüz üzere 1-110 ve 114. sureler 1’inci yüzyıl ve son/çağdaş mushafta aynıdır.
Bu tablodaki bir diğer önemli husus ise sure sıralamalarının bugünkü sıralamayla aynıdı olmasıdır. Bu durumun tek istisnası Sana Mushafıdır.
Bu tabloda da elimizdeki mushaf ile Hicri 1’inci yüzyıldan elimizde bulunan mushaflar arasındaki yüzde 96,1’lik örtüşmeyi görüyoruz.
Elbette bu örtüşme 2’inci yüzyıl ve diğer yüzyıllardaki mushaflarda yüzde 100’e ulaşmaktadır. Geri kalan yüzde 3,9’luk fark ise o döneme dair mushafların kendilerinin eksikliğinden değil bize ulaşan parçaların eksik olmalarından dolayıdır.
Bu boşluğun sebebi Bakara’nın üçte birinin el yazmalarında eksik olmasındandır. Gelecektekteki yeni keşifler bu küçük boşlukları da tamamlayabilir.
Noseda’nın yüzde 83 bulgusu sadece Hicazi hattıyla yazılan parşömenlerle sınırlıydı ancak son bulgular ve testlerle yüzde 96,1’e çıkmaktadır.
Tüm bu sonuçların yenileneceğini de unutmamak gerekir. Nitekim Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde yayımlanmayı bekleyen “Şam Evrakı”nın yanı sıra Francois Déroche 210 bin erken İslami el yazmasının incelenmeyi beklediğinden bahsetmektedir. 3
(Mushaflar konusunda detaylı bilimsel araştırmalar ve mushafları incelemek için bkz.https://www.islamic-awareness.org/quran/text/mss/hijazi.html)
Fatiha ve Nass Sureleri
Abdullah b. Mesud’un (r) kişisel mushafına dayanarak bazı Batılı araştırmacıların Fatiha ve Felak-Nass surelerinin Kur’an’dan olmadığına dair iddiaları da Sana Mushafı’nın keşfiyle tamamen geçersiz hale gelmiştir.
Kur’an’ın tümünün hıfz yoluyla topluma mal olması sebebiyle İbn-i Mesud kişisel Mushafına yazma ihtiyacı hissetmemiş olabilir. Çünkü söz konusu 3 sure de gün aşırı okunan en meşhur surelerdir.
Yazılı olarak Sana Mushafı’nı “DAM 01-25.1” parşömeni Fatiha’nın bilinen en eski el yazmasıdır ve son ayetlerin küçük kısımlarını içerir.
“DAM 20-33.1” tüm Fātiḥa’yı ve ayrıca Nas suresinin yarısını içerir. İbn-i Mesud etrafındaki spekülasyon ve vesveseleri ele alan Hindistanlı araştırmacı yazar Muhammed Mustafa el-A’zami (1930-2017) detaylı bir araştırma ile iddiaların altının boş olduğunu göstermiştir. 4
Hz. Muhammed dönemi mushaf ve Hz. Osman Mushafı’ndan önceki mushaflar?
Klasik Kur’an tarihi kitapları 20. yy’a kadar bize mushaflar hakkında rivayet literatürü üzerinden bilgiler sunmaktaydılar.
Sadece rivayetleri esas alan bu çalışmalar da en erken mushaf olarak Hz. Osman dönemine kadar tarihlendirebiliyorlardı.
Ancak 20’nci yüzyılda karbon testi teknolojisinin gelişmesi ve Batılı araştırmacıların yukarıda hazırladığım tablodaki diğer metinlerle birlikte Kur’an’ın da tarihini araştırmaya başlaması mushaf arkeolojisini doğurmuştur.
Mushaf arkeolojisi karbon testleri ile gelişmiş bu çalışmalar filolojik yazım stilleri karşılaştırmaları vs tekniklerle daha da ilerlemiştir.
Sonuç itibarıyla 21’inci yüzyıla geldiğimizde bilimsel sonuçlar hem ana hatlarıyla geleneksel Kur’an tarihini doğrulamış hem de onun da ötesine geçerek Hz. Osman öncesi mushaflara ışık tutmuştur.
Bugün elimizde bulunan Sana Mushafı net biçimde Hz. Muhammed dönemine kadar tarihlendirilebilmektedir. 5
Son dönemde Kur’an mushafları üzerindeki filolojik çalışmalarıyla tanınan Marijn van Putten, Hicri 1. yüzyıl el yazmalarındaki yazım stilleri üzerinde yaptığı incelemeler sonucu elimizdeki bu el yazmaların Hz. Osman öncesi arketip bir metne işaret ettiğini ifade etmektedir.
Van Putten “The Grace of God” as evidence for a written Uthmanic archetype: the importance of shared orthographic idiosyncrasies” (Osmani Yazım Arketipinin Kanıtı Olarak “Tanrı’nın Rahmeti”: Müşterek İmla Özgünlüklerinin Önemi) başlıklı makalesinde Hicri 1’inci yüzyıl mushaflarında “Nimetullah” kelimesinin yazım stillerini karşılaştırmakta. 6
Van Putten çalışmasının sonuç kısmında şu tespitte bulunur:
Bu makale, belirli kelimelerin kendine özgü yazımlarının yazanın şahsi tercihlerinden kaynaklanmadığını, tüm erken Kur’an el yazmalarında aynı yazımla yeniden üretildiğini göstermiştir.
Böylesine tutarlı bir yeniden üretimin açıklanabilmesinin tek yolu, Osmani metin türüne ait tüm el yazmaların daha eski bir tarihe ait bir metinden kaynaklandığını varsaymaktır.
Tüm el yazmaları, yazımı bir kopyadan diğerine kesin olarak kopyalanan ve bu kopyaların yazılı bir örneğe dayandığını gösteren tek bir yazılı arketipten kaynaklanmaktadır.
Osmani Mushaf ve kopyaları ile Sana Mushafı gibi arketip Mushafları karşılaştırdığımızda şu sonuçlara varırız:
- Hz. Osman Kur’an’ı değiştirmemiştir.
Halifenin derlettiği standart Mushaf ile öncesi mushaflar arasında anlamlı bir farklılık gösteren hiçbir şey yoktur. Osman’ın Kuran’a bir şekilde herhangi bir teolojik veya hukuki fikir eklediğine dair hiçbir kanıt yoktur.
En büyük fark, eş anlamlılarının yerine kullanılan kelimelerdir. Bu el yazması, ilk kez, bize Müslümanların zaten bildiği bir şey için somut fiziksel kanıtlar sunuyor: Osman, Kuran’ı derleme çabalarında samimiydi.
- Kur’an, Müslümanların var olduğunu söylediği dönemde gerçekten de vardı.
Batı’da bazı revizyonist akademisyenler, Kuran’ın geleneksel tarihlendirmeden daha sonra ortaya çıkan bir tür bileşik metin olduğunu iddia ederler.
Bu tür tarihsel kurgunun öncü bir erken örneği, Patricia Crone ve Michael Cook tarafından yazılan Hagarism’dir.
Oysa bu iddia bırakınız bilimsel bir teori olmayı, hipotez bile değildir. Sana Mushafı ve daha sonraki on yıllarda yazılan Hicri 1’inci yüzyıl el yazmaları bu iddianın sadece kurgusal bir spekülasyon olduğunu kanıtlamıştır.
- El yazması ayrıca İslami Hadis geleneğinin bir bölümünü doğrulamaktadır.
Bu kaynaklar çok daha sonra yazılmış olsalar da, Peygamber’in sahabelerine ait olan ve varyantları olan erken dönem el yazmalarının olduğunu söylemekte son derece doğrudurlar.
Aynı zamanda, bu elyazmalarında ne tür varyantların bulunduğuyla da ilgilidirler ve bazen İslami literatürde bahsedilen varyantlar, bu özel el yazmasında bulunanlarla kelimesi kelimesine aynıdır. (bkz. Understanding the Sana’a manuscript find. 5 Şubat 2015, https://ponderingislam.com/2015/02/05/understanding-the-sanaa-manuscript-find/)
- Osman’ın şehirlere gönderdiği yazmalar arasındaki dikkate değer derecede az ve küçük iskelet-morfemik farklılıklar, standardizasyon sürecine gösterilen özenin bir başka göstergesidir. 7
20’nci yüzyıla kadar üretilen geleneksel Mushaf tarihi literatürü ise sadece tarihsel aktarımlara dayanmaktaydı.
İbn Ebû Dâvûd’un (ö. 316/929) Kitâbu’l-Meṣâḥif (nşr. A. Jeffery, Kahire-Leiden 1355/1936-37) Endülüslü Kıraat Alimi Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) el-Muḳni’ fî ma’rifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr (bs İstanbul 1932) ve el-Muḥkem fî naḳṭi’l-meṣâḥif (bs. Şam 1960) eserleri mushaf tarihi alanındaki klasik çalışmalardır.
Ayrıca bu tip klasik eserleri esas alan modern dönem çalışmalarını da zikretmeliyiz. Özellikle Mehmet Emin Maşalı’nın “Kur’an’ın Metin Yapısı: Mushaf Tarihi ve İmlası” (Otto Yay. 2015) Zeynel Abidin Aydın’ın “Kur’an’ın Metinleşme Tarihi” Ankara Okulu Yayınları 2017) adlı çalışmaları anılabilir.
Geleneksel mushaf tarihi literatüründe Hz. Muhammed döneminde Kur’an mushafının tamamıyla yazıldığına dair görüşler mevcuttur.
Şii alimler bu görüşü ittifakla savunurken Sünni dünyada da İzzed Derveze gibi alimler bu görüşü tarihi deliller üzerinden savunmuşlardır (bkz. el-Kur’anu’l- Mecid, Sayda/Beyrut. Türkçesi “Kur’an’ı Anlamada Usul”, Çev.Vahdettin İnce, Ekin Yay. 5. Baskı).
Makalemizde de yer verdiğimiz son bilimsel bulgular ve yeni mushafların keşifleri kendi tezlerini sadece tarihsel rivayetler/veriler üzerinden savunan Kur’an’ın Resulullah (sav) döneminde tamamlanıp sahifeler halinde düzenlendiği tezini teyit etmiştir.
Bilimsel test sonuçları ve yeni keşfedilen en eski tarihlere ait Birmingham ve Sana mushafları gibi el yazmalarının içerikleri göstermektedir ki Hz. Muhammed ve Hz. Ebu Bekir-Hz. Ömer dönemlerinden kalma Kur’an metinlerinde (Arabe 328a’nın 44v varakı ve Sana Mushafı DAM 01-18.9 Folio 4r, Arabe 330g) Tevbe suresi 9/128-129. ayetler yazılıdır. 8
Sureler bu ilk mushaflarda Besmele ile ayrılmış ancak sureler arasında çizgi çekilerek ayrılmış olması besmelenin ayırma değil ayet olarak algılandığını göstermektedir.
Ayetler arasında 4’lü noktalardan oluşan bir simge kullanılmış, bazı kelimelerde ye, be, nun harflerindeki noktalamaların kullanılmış olması da dikkati çekiyor. Ayrıca Van Putten’in akademik bir makalede detaylı paylaştığı üzere 1’inci yüzyıl el yazmalarında cim, kha ve khı harfleri özellikle farklı stillerde yazılmış, yine noktalamalar da mevcuttur. 9
Tüm bu bulgular İslam dışı ya da Müslümanlar arasındaki kimi marjinal grupların mushaf üzerinden yaptıkları spekülasyonları da boşa çıkartmaktadır.
Sonuç itibarıyla Kur’an’ın yazılı metinlerinin Hz. Muhammed dönemini ifade eden hicri 1’inci yüzyıldan günümüze ulaşan metinlerle birebir örtüştüğü bilimsel açıdan kesindir.
Aynı kulvarda yer alan diğer tarih metinler ile karşılaştırdığımızda ise Kur’an metninin dünya tarihindeki en iyi korunmuş metin olduğunu ifade edilmelidir.
Araştırma dizimizin son bölümünde Kur’an’ın yazılı hali olan Mushaf metninin korunmuşluğu ile diğer 24 antik metnin durumunu karşılaştıracağız.
1. (SN Noseda, “Not Esterne In Margin Al 1° Volume Dei ‘Materiali Per Un’edizione Critica Del Corano’ “, Rendiconti: Classe Di Lettere E Scienze Morali E Storiche, 2000, Cilt. 134, Fasc. 1, sayfa 3-38.)
2. Bkz. F. Déroche, Qurʾans Of The Umayyads: A First Overview, 2014, op. cit., pp. 121-128.
3. F. Déroche, “The Qur’ān Of Amāgūr”, Manuscripts Of The Middle East, 1990-1991, op. cit., p. 59
4. Bkz. “M.M. A’zami, “The History Of The Qur’anic Text From Revelation to Compilation A Comparative Study with the Old and New Testaments” UK Islamic Academy, Leicester· England 2003 Türkçesi: “Vahyedilişinden Derlenişine Kur’an Tarihi: Eski ve Yeni Ahit ile Karşılaştırmalı Bir Araştırma” Çev. Ömer Türker, Fatih Serenli, İz Yay. İst. 2006, sf. 247
5. Bkz. Sadeghi, Behnam and Goudarzi, Mohsen. “Ṣan‘ā’ 1 and the Origins of the Qur’ān” Der Islam, vol. 87, no. 1-2, 2012, pp. 1-129
6. Leiden Üniversitesi Öğretim Görevlisi Marijn van Putten, Bulletin of SOAS, 82, 2 (2019), sf. 271–288. University of London, 2019
7. The Codex of a Companion of the Prophet and the Qurʾān of the Prophet, Behnam Sadeghi ve Uwe Bergmann Arabica 57 (2010) 343-436, Brill NV, Leiden, 2010, sf. 414
8. Bkz. https://corpuscoranicum.de/handschriften/index/sure/9/vers/128/handschrift/269) Fatiha da Felak ve Nass sureleri bu mushaflarda mevcuttur. (Bkz. https://www.islamic-awareness.org/quran/text/mss/soth.html
9. Bkz. A Newly Discovered Letter of the Early Arabic Alphabet: A Distinction between Final Jīm and Final Ḥāʾ/Khāʾ and Its Nabataean Origins, Marijn van Putten Leiden University
Independent Türkçe / Bülent Şahin Erdeğer
