ALİ ŞERİATİ: ‘MÜSLÜMAN ÜTOPYACI’ ya da 20. ASRIN ‘ALLAH’A TAPAN SOSYALİST EBU ZER’İ
‘Ali Şeriatî’ ismi seksenli yılların ‘islamcı’ gençliği için, Temmuz’da beklenen yağmur gibiydi desek, abartmış mı oluruz? Sanmıyorum. Bununla birlikte bu ismin, yaklaşık otuz yıldır Türkiye’de, gerektiği gibi anlaşıldığını da san/a/mıyorum. Fakat şu anda, 2005 yılı Kasım ayından bu yana, bir kısım kitapçı raflarında sessiz sedasız yerini almış bulunan bir kitap, bu alanda önemli bir boşluğu dolduracak gibidir.
İhsan Toker’in tercüme ettiği, İran’lı yazar Ali Rahnema’nın ‘Müslüman Ütopyacı’ adını taşıyan kitabından (HECE yayınları, Kasım-2005, 656 sayfa) bahsediyorum. Kitabın akıcılığı, tercümenin pürüzsüz ve sadeliği, kalınlığına katlanmayı kolaylaştırmaktadır. Böyle bir kitabı düşünce dünyamıza kazandıran yayınevine ve İhsan Toker’e teşekkür ediyorum.
Ali Rahnema, Şeriatî hakkında son sözü söylememiş olabilir; Şeriatî’ye ilişkin değerlendirmeleri ve verdiği bilgilerin bir kısmı belki bir gün bir başka araştırmacı tarafından tekzip de edilebilir. Ama bildiğim kadarıyla Türkçe’de, Şeriatî’ye ilişkin ilk defa böylesine derli toplu bir biyografik eser yayınlanmış bulunmaktadır. Kitabı okuyunca objektif bir değerlendirme olduğu intibaını edinmekte zorlanmıyorsunuz. Zira kitap bir araştırma ürünü olarak ortaya çıkmış. Yazarın, Şeriatî’nin kendi yazılarında bahsi geçen, Fransa’ya ilk gittiği dönemde, Parist’te müdavimi olduğu Cafe’yi gidip yerinde gözlemlemiş olması (s. 305), bu titizliğin bir kanıtı olarak kabul edilmelidir.
Ali Şeriatî bizde, geleneksel kalıp yargılara meydan okumanın sözcüsü gibi algılandığı için tutulmuştur. Fakat, ciddi anlamda bir Ali Şeriatî kritiği yapıldığı takdirde, fikir, söylem ve eylemlerinin pek çoğunun elekten geçmesi hiç de kolay görünmemektedir. İşte Rahnema’nın kitabı, belki de bu kritiğin ilk adımıdır.
1933 Yılında, Muhammed Takî Mazinânî ve Zehra hanımın ilk ve tek erkek çocuğu (üç de kızları vardı) olarak Sebzivar’ın bir köyünde doğan Ali Şeriatî’nin, çocukluktan itibaren ‘sorunlu’ olduğu anlaşılmaktadır. Kabına sığmayacak kadar bir fikir ve aksiyon adamı özelliği de taşıyan ‘müslüman ütopyacı’, Rahnema’nın derlediği bilgilere bakılırsa, küçük yaştan beri ‘yalnız’dır ve yalnızlığı sevmektedir. Çocukken, evdeki misafirlere rağmen, bir köşeye çekilip kendi kendine konuşmakta, gülmekte veya kaşlarını çatmaktadır. Kimi zaman da uzun süre pencereden dışarıya bakmaktadır.
Çocukluğu hakkındaki diğer tanıklıklara göre, sabah okula gitmek için giysilerini araması, okul için hazırlanması iki saatini almaktadır. Okula biri diğerine uymayan çoraplarla, ya da tek çorapla gittiği olmaktadır. Okula ilgisizdir ve öğretmenleri tarafından ‘tembel’ birisi olarak şikayet edilmektedir. Okul yerine, sokaklarda uçurtma uçurmak, güvercin uçurmak daha sevimlidir onun için. Lise yıllarında sigara içmeye de başlayan Şeriatî, yerine göre fare getirip sınıfa bırakacak kadar muzipliklere de girişmekte; ödev yapmadığı için öğretmeninden dayak yiyebilmektedir. Bu yıllarda beden eğitimi ile dalga geçmekte, tüm spor dallarına karşı nefret duymaktadır. Bununla beraber, gençlik yıllarında dağcılıkla ilgilenmiş, hatta çocuklarını zaman zaman dağ tırmanışlarına götürdüğü olmuştur. Gençlik yıllarında bile, kapalı kişiliği devam eden Şeriatî, en basit dünyevi zevklerden hoşlananlara sert çıkan, sevinç ve mutluluk izhar etmeyi, kahkahayla gülmeyi ‘adi ve alçak bir ahmaklık’ olarak gören ‘katı’ bir mîzaca sahiptir.
İtiraf etmeliyim ki, Şeriatî adıyla intihar kelimesinin yan yana gelmesi beni çok şaşırttı. Her ne kadar ‘Hubut’ kitabında bu ruh dünyasına ilişkin bazı ip uçları vardıysa da, adeta depresyon derecesinde sıkıntılar yaşadığını ve bu depresif halin ömrünün sonuna kadar devam ettiğini öğrenmek şaşırtıcıdır. Henüz erken yaşlardayken, okuduğu kitapların etkisinde kalarak, intihar etmeyi düşünmüş Şeriatî. Horasan gazetesinde ‘Bırakın Öleyim’ gibi yazılarıyla, intihar etmek arzusunu da açığa vurmaktan çekinmemiştir. Gençlik yıllarında annesi bir arkadaşına, “Ali çıldırdı, sürekli bir köşede tek başına oturuyor ve kendi kendine konuşuyor” diye adeta feryat etmektedir. Fakat Şeriatî’nin bu bunalımı, sadece gençlik yıllarına has değildir. 1969 yılında bile, intihar eden meşhur İranlı yazar Sâdık Hidâyet’in düşünceleriyle ‘dert ortaklığı’ etmektedir. Onun bunalımında, felsefe, tasavvuf, siyaset ve edebiyat okumalarının da etkili olduğu sanılmaktadır.
Şeriatî’nin ilk ‘öğretmeni’ hiç şüphesiz, dindar bir aileden gelen, babası Muhammed Takî (Mazinanî) Şeriatî’dir. Muhammed Takî (d.1907) öğretmenlik yanı sıra, 1947 yılında Meşhed’de açılan İslamî Hakikatleri Yayma Merkezi’nde dinî çalışmalar yapmakta, bir taraftan da, Tudeh partisi mensuplarıyla tartışabilsinler diye, lise ve kolej öğrencilerini yetiştirmeye çalışmaktadır. Kitapta, 1962 yılında, kendisi Paris’teyken ölen annesine ilişkin fazla bilgi verilmemektedir.
Ali Şeriatî’nin, babasıyla ilişkilerinin genelde iyi olduğu anlaşılmaktadır. Belki de babasıyla yegane (ciddi) ihtilafı, 1958 yılında evlendiği eşi Puran hanımdı. Muhammed Takî belki de hiçbir zaman, örtünmeyi kabul etmeyen bir gelini olacağını düşünmemişti, fakat Puran hanım işte öyleydi…
Rahnema’nın verdiği bilgilere göre, Şeriatî’nin ilk etkilendiği isimlerden birisi, geleneksel din adamı ailesinden gelen fakat, şii din anlayışına (bir anlamda Şeriatî’nin kavramlaştırması olan Safevî şiasına) savaş açmış bir alim olan Ahmed Kesrevî (1890-1946)dir. Kesrevî, akîdenin tüm pisliklerden temizlenmesi yönünde çalışıyor, inancın sahih aslına dönülmesini istiyordu. Bu cümleden olarak, mesela imamların şefaat edeceği inancıyla alay ediyor, takiyyenin, yalanı meşru hale getiren bir aldatma olduğunu söylüyordu. Fakat her şeyin olduğu gibi, bunun da bir bedeli vardı ve bu bedel, Kesrevî’nin canı idi… O, 1946 yılında Fedaiyân-ı İslam’ın bir üyesi tarafından öldürülmüştü.
Şeriatî daha sonra, üniversite öğrencisiyken, Kesrevînin tipik bir takipçisi ve bir ‘sapık’ olduğuna inanılan, ama kimilerince de ‘özgür bir düşünür’ kabul edilen Fakülte hocası Seyyid Ahmed Horasanî’den de bir etki almıştır.
1945 yılında ortaya çıkan ‘Tanrıya Tapan Sosyalistler Hareketi’ adındaki örgüt, yalnızca kapitalizm ve komünizm gibi batılı ideolojilere karşı olmakla kalmıyor, aynı zamanda kendini, mollaların kurumsal İslamı’nı aşmış, yeni ve bağımsız bir düşünme zincirinin öncüsü olarak da görüyordu. Neredeyse, her güçlü ‘ses’ten etkilenen Şeraiti’, kolayca tahmin edileceği gibi, bu hareketin de çekim alanına kendisini kaptırmıştır. Hareket’in anahtar isimlerinden olan Ebulkâsım Şekibniyâ, İslam peygamberi’nin Marx’tan 1200 yıl önce Arabistan’da ‘bilimsel sosyalizm’i kurmuş olduğunu iddia ediyordu. Meşhed’de bulunan İslamî Hakikatleri Yayma Merkezi üyeleri açısından, Tanrıya Tapan Sosyalistler Hareketine üye olmak, radikallik sayılıyordu… 17 yaşındaki Ali Şeraiti ise, bu ‘radikalizm’ rüzgarı için yeterince uygun bir elemandı…
1954 yılında, 21 yaşındayken, Ali Şeriatî’nin fikir dünyasında bir iz de, Muhammed Hüseyin Kâşif el-Gıtâ bırakmıştır. Kaşif el-Gıtâ, ‘Amerika’nın Ortadoğu’lu Dostları’ derneği tarafından 15 Mart 1954’te Lübnan’da toplanacak olan bir Hristiyan-Müslüman (diyalog) kongresine davet edilir. Kâşif el-Gıtâ ‘radikal’ bir tavır takınarak, toplantıya katılmaz fakat, ileri sürdüğü gerekçeler, yüzeysel bir radikalliğin habercisi gibidir: Ona göre, demokrasinin doğru türü, gerçek özgürlük ve âdil komünizm yalnızca Muhammed’in hayatında bulunabilir! İşte, Kâşif el-Gıtâ tarzı tutarsız, savunmacı ve öykünmeci ‘radikalizm’, hayatı boyunca Şeriatî’de varlığını sürdürecektir.
Şeraitinin etkilendiği isimler arasında kimler yok ki… Freud (ki ona,‘sevgi okulunun kurucusu’ diyor), Dr. Alexis Carrel, Maurice Maeterlinck, Cemaleddin Afganî, Muhammed İkbal, Schopenhauer, Kafka, Anatole France, Hallac, Cüneyd, Ebu Yusuf, Şebisterî, Kuşeyrî, Ebu Said Ebul Hayr, Bayezid Bistami v.d. George Gurvitch, Jacques Berque, Frantz Fanon isimleri onu, ‘putlarım’ diyecek kadar büyülemişlerdi. Şeraiti George Gurvitch’den Marksist etkiyi, Sartre’dan, “tüm öğretilerin en değerlisi” olarak yücelttiği varoluşçuluğu almıştır. Bu etkileşim ona şöyle dedirtir: “Avrupa’da Pascal, Marx ve Sartre’ın katkıda bulunduğu her şey, Şiilikte ali ismi altında bulunabilir.”
Belki de hiç kimse Ebu Zer kadar Şeriatî’yi etkilememiştir. Fakat, kendi muhayyilesinde imal ettiği Ebu Zer’i de, Marksizm-İslam karışımı bir terminolojiyle yorumlamıştır. Vaazlarında ‘Ebu Zerr-i Ğıfârî’ adında bir kitaptan bahseden Şeriatî’nin babasına çevresi, bu kitabı tercüme etmesi için ısrar eder. Muhammed Takî, işlerinin yoğunluğu sebebiyle tercümeyi yapamaz ve bu iş Ali’ye kalır. Fakat Ali, yazarın sözlerine kendi fikirlerini de ekler ve kitap, neresi yazarın, neresi Ali’nin sözleri olduğu ayırt edilemez bir hale gelir ve 1955’te ilk kez yayınlanır. Kitabın yeni adı, Şeriatî’nin hem akademik ahlakına düşülecek bir şerh, hem de fikir dünyasını yansıtan önemli bir ayna durumundadır: ‘Ebu Zerr-i Ğıfârî: Hodâ Perest-i Sosyalist.’
Ali Şeriatî, siyasete ilgi duymaya başladığı Öğretmen Koleji yıllarında iyi bir Musaddık yanlısıdır. 1952 yılında kolejden mezun olur ve aynı yıl Eğitim Bakanlığına bağlı bir ilkokulda öğretmenlik yapmaya başlar. İleriki yıllarda, öğretmenlikle üniversite öğrenciliğini birlikte yürütecek, Edebiyat Fakültesinde okuyacaktır. Şeriatî aynı zamanda iyi bir şairdir…
Şeriatî Şah’ın zindanlarıyla ilk kez 16 Eylül 1957’de tanışır. 1958 yılında evlenir ve 1959 yılında, 26 yıldır ondan başka ‘dünya’ tanımadığı Horasan’dan ayrılarak, Şah’ın verdiği bursla, “şarap, şehvet ve para şehri” diye tasvir ettiği Paris’e gider. Paris’in Avrupa tarzı ‘özgürlüğü’ onu adeta çarpmıştır. Paris’te iki çocuklu bir Fransız ailenin evine pansiyoner olarak yerleşir. Bir de evde, aile reisinin kız kardeşi Bayan Solange vardır. O günlerde değil ama ileriki yıllarda Şeriatî, adeta platonik derecede aşık olduğu, suda boğulmuş bu genç kıza şiirler yazmıştır.
Paris’te (Sorbon üniversitesinde) sosyoloji doktorası yapan Şeriatî, oradaki üniversite öğrencilerinin faaliyetleriyle alakadar olduğu gibi, Jean Paul Sartre ve Louis Massignon gibi meşhurlarla da yakından tanışmış, onlarla sohbet etmiştir. ‘Tanışmış’ ne kelime, özellikle Massignon’a duyduğu sevgi ve hürmet, neredeyse Solange’a olan sevgisini bile gölgede bırakacak derecededir. Onun Massignon etkisiyle icad ettiği (kurgusal) aşk hikayelerini, kitaptan okumak daha yararlı olur kanısındayım… Rahnema, Şeriatî’nin Massignon’a karşı bir yarı-perestiş duygusu içinde olduğunu yazmakta haksız değildir. Zira Şeraiti, bu gnostik düşünürle karşılaşmasını, Şems-i Tebrizî ile Mevlanâ’nın karşılaşmasına benzetmekte ve kendisini çarpan bir yıldırım olarak açıklamaktadır. Massignon’un tesiri dokuz yıllık bir kuluçka döneminden sonra Şeriatî’de, ‘irfanî’ fikirleri alevlendirmiştir. Massignon’un Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’ı monoteistik İbrahimî dinler olarak tanımlaması, Şeriatî’yi çok etkilemiştir.
Massignon’un etkisi Şeriatî’yi vahdet-i vücûd felsefesini kabule kadar götürmüştü. İleride o, Massignon’un, gördüğünü iddia ettiği vizyonun benzeri, ilkokul beşinci sınıftayken bir vizyon yaşadığını anlatacaktır…
Şeriatî, Paris’ten 1961 yılındaki bir gelişinde, Mehdi Bazergan, Mahmut Taleganî ve Yedullah Sahabî’nin kurduğu ‘İran Özgürlük Hareketi’ vesilesiyle siyasetin ucundan tutmuştur. Fakat onun siyasetle ilgisi uzunca bir süre düşük yoğunluklu ve silahlı mücadeleyi öngörmeyen bir anlayışta seyretmiştir. Paris’te bir süre ilgilenmesine rağmen, sonunda, yurt dışındaki öğrenci faaliyetlerinin beyhude olduğuna inanmaya başlamıştır. Paris’in ona ‘kazandırdığı’ bir miras, demokrasinin üçüncü dünya ülkelerinde uygulanabilir bir sistem olduğu kanısıdır. Böylece Şeriatî, İslam’ın demokrasiye, oy çokluğuna ve çoğunluk yönetimine dayandığını iddia etmeye başlamıştır.
15 Hordad diye bilinen 5 Haziran 1963’deki kanlı ayaklanma (ve bu hadisede yıldızı parlayan Humeynî) Şeriatî’nin dikkatini çekmiştir. Musaddık’ı milli lider kabul eden şeraiti Humeynî’yi de dinî lider saymaya başlamıştır.
1964’te Paris’ten dönen Şeriatî öğretmenliğe devam eder. 1966 Yılının bahar döneminde ise, uzun uğraşılardan sonra Meşhed üniversitesinde hocalık görevine başlar. SAVAK ise, üniversitede günden güne şöhreti artan Şeriatî’yi sıkı takibe alacaktır.
Şeraiti’nin üniversitedeki, edebî yönü çok güçlü tarih felsefesi dersleri büyük ilgi uyandırmıştı. Aynı zamanda, geleneksel şii din anlayışına ciddi eleştiriler yöneltiyordu. Mesela Ebu Bekir ve Ömer’i şianın yönelttiği tüm suçlamalardan arındırıyor; Kuleynî ve Muhammed Baqır Meclisî gibi alimlerin rivayetlerini ‘faşist bir İslam’ ve ‘ırkçı Peygamber’ manzarası sunmakla eleştiriyor, Safevî şiasının sadece halkı eşekleştirme (istihmâr) işlevi gördüğünü ileri sürüyordu. Bu yüzden de ‘suç’ hanesine Vahhabi, sünnî, yalancı, hain, zehirleyici, dinsiz, mürted, garpzede, sömürgeciliğin rehinesi gibi bir dizi yafta eklenmişti. Şeriatî’ye duyulan gelenekselci öfke öyle büyüktü ki, ölümü bile bu öfkeyi dindirmeye yetmemişti. Ölümünden sonra bir taziye mesajı gönderen Ayetullah Şeriat-Medârî, söylenenleri reddetmek zorunda kalmıştı. Çok eşlilik, örtü ve düşünce özgürlüğü gibi konulardaki modernist tutumu, geleneksel din adamları sınıfıyla arasındaki uçurumu derinleştiriyordu.
Şeraitiyle molla sınıfının arasının bir türlü iyileşmemesinin önemli bir sebebi de, Marksist Halkın Mücahidleri ve Halkın Fedaileri örgütlerini (1970’lerden ölümüne dek) desteklemiş ve onların ölülerini şehid saymış olmasıdır. Bu dönemde, yazı ve sözlerinde Marksist terminolojiyi ileri derecede kullanmıştır. Mesela sınıf, sınıf mücadelesi, alt yapı-üst yapı gibi kavramları ele alan Şeraiti, güya kendince bunların içerisini yeniden dolduruyordu. Kanaatimce onun asıl trajedisi de buradaydı. Özgürlük ve siyasî baskıdan kurtulmak gibi kavramlara haddinden ziyade angaje olan Şeraiti, insanın tanrıdan başka herhangi bir sosyal güç ya da iktidara boyun eğmekten kurtulmasını tektanrıcılığın (tevhid) simgesi gibi görmektedir. Acaba Şeriatî anarşist bir filozof muydu? Bu pek ihtimal dahilinde değildir. Lakin o, Şah rejiminin siyasî baskılarından öylesine etkilenmişti ki, kendisinin arzu ettiği ‘devrim’le devirdiği rejimden sonra kuracağı yenisinin de, halkın itaati esasına dayandığını sanki düşünemiyordu.
Bir taraftan üniversite, diğer taraftan 1963 yılında bir çadırda başlayıp, 1967’de yeni inşa edilen kendi binasında faaliyete geçen Hüseyniye-i İrşad’daki konuşmalarında Şeriatî çok etkili olmuştur. Türkçe’ye kazandırılan kitaplarının ekserisinin İrşad’da yaptığı konuşmalar olduğu bilinmektedir.* Gerçi kendisine gittikçe artan molla tepkisine rağmen, onu destekleyenler de mevcuttur. Mesela Mutahharî, Humeynî ve Ayetullah Halkhalî bunlardan bazılarıdır. Fakat zamanla, kişisel kaprislerin ağır bastığı bir dizi nedenden dolayı Mutahharî ile arası iyice açılmıştır. Öyle ki Mutahharî artık Şeriatî için‘mel’un’ kelimesini kullanmaktan bile imtina etmiyordu.
Meşhed üniversitesinde iken zaman zaman çağırıp ifadesini alan görevlileri ‘saf’ bulduğu için aptal olduklarını düşündüğü SAVAK, 17 Temmuz 1973 günü Şeriatî’yi tutuklamak üzere harekete geçer. Şeriatî ise 28 Eylül gününe kadar gizlenir fakat, onu teslim olmak zorunda bırakmak için, hasta babası tutuklanmış ve Gasr hapishanesine konmuştur. 28 Eylül 1973 günü Emniyet müdürlüğüne başvuran Şeriatî ertesi gün, ağır işkenceleriyle bilinen ve onsekiz ay kalacağı Komite hapishanesine gönderilir. Şeriatî’ye fiziki işkence yapılmamıştır. Hatta kendisine kısmi ayrıcalıklar (kendisine kağıt-kalem temin etmek, bir değil, sınırsız sayıda sigara içmesine, çatal ve radyo bulundurmasına izin vermek v.b.) bile tanınmıştır. Ama yine de hapishane hapishanedir. Orada, işkence edilen bir öğrenciye sorgucular, bu suçluluk halinin asıl sorumlusu olduğu için Şeriatî’nin yüzüne tükürmesini emrederler. Fakat genç öğrenci tükürmeyi reddeder ve bu nedenle o, patlayacak ölçüde galeyana gelmiş ve üzülmüştür. Şeriatî, Gasr hapishanesinde bulunan babasının öldüğü haberine de çok üzülür. Neyse ki bu asılsızdır ve babasıyla kendini Komite hapishanesinde buluştururlar; her ikisi de duygulu anlar yaşarlar.
Şeriatî aynı zamanda nüktedândır da. Hapishane müdürü General Zendipur Şeriatî’ye bir cinayet işine karışıp karışmadığını sorar. Şeriatî, “evet, Habil’inki!” diye cevap verir. Zavallı General, adamlarına, kendisini rezil edecek olan, “bu Habil’in kim olduğunun araştırılması” talimatını verir… 5 Mart 1975’te OPEC toplantısı için Cezayir’e giden İran Şahı, Dışişleri Bakanı Abdülaziz Buteflika’nın tavassutu sonucu dönüşte, 20 Mart 1975’te Şeriatî’yi serbest bıraktırır.
Fakat bundan sonrası Şeraiti için artık ‘son’un başlangıcı gibidir. Hapisteyken ona sanki bir şeyler olmuş gibidir. Hapisten çıktıktan sonra ‘Öze Dönüş’ ve ‘İnsanlık, İslam ve Batı Öğretileri’ adlı kitapları yayınlanır. Bu iki kitap üzerinde bir sürü spekülasyon yapılmıştır. Çünkü artık karşımızda bambaşka bir Şeriatî vardır. Neredeyse eski ‘devrimci’ Şeriatî ölmüş, yeni uzlaşmacı, pasifist (bir o kadar da asık suratlı ve gamlı-kederli) bir Şeriatî gelmiştir. Bu iki yeni kitapta silahlı mücadelenin ve devrimin aleyhinde yazmaktadır. Bu yıllar Şeriatî’nin hayatının gerçek anlamda trajik dönemidir. Çünkü yazdırılmadan, konuşturulmadan yaşamak onun için ölümden beterdir. Eski melankolik kişiliği daha beter nüksetmiştir. Tahran üniversitesinin önünde kendisini yakmayı bile düşünmüştür. Fakat muhtemelen çocuklarının varlığı onu hayata bağlamıştır. Arkadaşları zile basınca çocuklarına, ‘evde yok’ dedirtmesi işte bu günlerdedir. Rahnema’nın satırlarından zımnen çıkan sonuç, SAVAK hapisten bırakırken Şeriatî’ye şantaj yapmış, belki de hayatının bağışlanması, eski fikirlerini nakzeden şeyler yazması şartına bağlanmıştır.
İşte böyle bir ruh halindeyken Şeriatî, eşiyle anlaşır ve yurt dışına gitmeye karar verir. İrşad’dan arkadaşı Minaçî, Paris’e değil, Londra’ya gitmesi için ikna eder. Aralarında aldıkları karara göre bilahare Minaçî’ de oraya gelecektir, çünkü Huseyniye-i İrşad’ı orada yeniden ihya etmeyi tasarlamaktadırlar. Londra’ya gitmeye karar verdiği bu günlerde Şeriatî yeniden evvelki ‘devrimci’ kimliğine dönüş yapmıştır. O şimdi bir kez daha, İrşad’da fırtınalar estiren sâbık ‘devrimci’ Ali Şeriatî’dir.
Şeriatî’nin yurt dışına çıkması yasaktır fakat ‘Ali Mazinani’ adına bir pasaport yakıştırılarak SAVAK’ın dikkatini çekmeden Londra’ya uçması çok zor olmaz. (16 Mayıs 1977). Plana göre, kendisinden sonra eşi Puran hanım ve kızları da gidecektir, fakat SAVAK eşiyle, kızı Mona’nın çıkışına izin vermez. Susan ve Sara Londra’ya gider babalarıyla buluşurlar. Telefonla kararı kendisine bildiren Puran hanımın hıçkırıklarının Şeriatî’yi adeta yıkıma uğrattığını tahmin etmek güç değildir. Arkadaşı Minaçi de gitmiş ve Londra’da buluşmuşlardır.
Şeriatî 21 Haziran 1977 günü sabahın erken saatlerinde, yeni kiralamış olduğu evin zemin katında ölü bulunmuştur. İngiliz yetkililer ölüm sebebini ‘kalp yetmezliği’ olarak açıklamışlardır. Cenazesi 26 Haziran’da Şam’a götürülmüş ve Hz. Zeyneb’in türbesinin yakınına gömülmüştür. Kitabın mütercimi İhsan Toker’in de değindiği gibi, ‘Müslüman Ütopyacı’nın yazarı, diğer safhaların aksine, Şeriatî’nin ölümü konusunda ayrıntılara girmemektedir. Şeriatî’nin SAVAK ajanları tarafından öldürüldüğüne dair yaygın bir kanaat vardır. Fakat anlaşılan, bu olay hala kapalılığını sürdürmektedir.
Eğer, çağın ‘Tanrıya Tapan Sosyalist Ebu Zer’i Ali Şeriatî’yi tek kelimeyle özetlemek gerekirse, bu kelime ‘trajedi’den başkası olamaz. Trajedi sadece onun maddi sıkıntılarla geçen hayatı, Şah rejiminin baskıları yanı sıra, geleneksel din adamları zümresiyle de mücadele etmek zorunda olması; yıllarca SAVAK’ın gözlerinin üzerinde olduğunu hissederek yaşaması, hapis hayatı, ülkesinden kaçmak zorunda olması; çocuklarının ve eşinin bölünmesi, onlardan uzak kalması ve henüz aydınlanmamış bir biçimde ölmesinden ibaret değildir. Kanaatimce Şeriatî’nin gerçek trajedisi, İslamî düşünce üzerinde bir türlü netliği elde edememiş olmasıdır. Paris’in ışıltılı yüzü gibi, batı düşüncesinin şaşalı kavramları onu adeta çarpmış ve İslam’la İslam dışı ideolojileri harmanlayan, uzlaştırıcı/karıştırıcı bir bilinç düzeyine iletmiştir. Tasavvufi düşünceye kendini kaptırması da ayrı bir açmazıdır.
Şeriatî’nin düşünce sisteminde ilkelilik neredeyse hiç yoktur. Hatta onun düşünce yapısında bir sistemden bahsetmek bile mümkün değildir. Bununla beraber, illa bir isim konacaksa buna ‘pragmatizm’ denmesi kaçınılmazdır. O acelecidir; ilkeli gelişmenin sonuçlarını beklemeye tahammülü yoktur. Güçlü sima ve fikirlerden hemencecik etkilenmekte; bu fikirleri de pek âlâ telif etmektedir. Kendisine ait olmayan kavramların içini boşaltıp, istediği anlamı rahatlıkla doldurabilmektedir. Kavramlar üzerinde dilediğince tasarrufta bulunma biçimindeki bu naiv radikal tutum günümüzde de pek yaygındır. Halbuki, yeryüzünde belki de başka hiçbir ideoloji, ‘din’ ya da felsefî sistem, İslamınki kadar zengin ve açımlamaya müsait kavram zenginliğine sahip değildir.
Şeriatî’nin sınıf kavramıve sınıf mücadelesini Hâbil ve Kâbil sembolleriyle temellendirmesi ciddi yanlışlarla doludur. Her şeyden önce Kur’an, en büyük zulüm saydığı şirki, belli bir ‘sınıf’a indirgemez. Her ‘sınıf’ın müşrikleri pekala olabilir. Ama önemli olan şudur: Kur’an’a göre müşrikler bir ‘sınıf’ (zümre), mü’minler de ayrı bir ‘sınıf’ (zümre)dir. Şeriatî’nin Hâbil sınıfı / mustaz’aflar dediği kitleler içinde de pekala müşrik, kafir ve kan dökücü günahkarlar (Kâbil’ler) bulunabilir ve bulunmaktadır. Kâbil zümresinde de yiyecek ekmeği dahi bulunmayan birileri bulunabilir ve bulunmaktadır. Öte yandan Kur’an, mustaz’af terimini pek de tasvip etmez. Mustaz’afları müşrik kanaat önderleri ve siyasî liderlerin yardakçıları olarak görür.
Bununla beraber, Şeriatî’nin bitmek bilmeyen enerjisini ve akademik, zihinsel yetenek ve birikimlerini ikbal peşinde değil de, belirli bir ‘dava’ya adamış olması; etkili hitabet yeteneğiyle gençlik ve mollaların ulaşamadığı halk kesimleri üzerinde olağanüstü etkiler uyandırması takdire şayandır. Safevi şiası-Ali şiası gibi bir ayrıma giderek, İran’daki geleneksel şii din anlayışının temellerini sarsıcı hücumlarındaki isabetlilik teslim edilmelidir. Ne ki, Ebu Zer, Ali ve Fâtıma gibi, şianın geleneksel idollerini ilişkin tutumu, bunları yeni bir makyajla revize etmekten başka bir anlam taşımamaktadır. Bu anlamda, Safevî şiası-Ali Şiası ayrımı bile tenakuzdan arınmış değildir.
Sözün özü, ‘Müslüman Ütopyacı’ bize, Ali Şeriatî müellefâtının daha sıkı bir tenkid süzgecinden geçirilmek zorunda olduğunu göstermiştir. Ucuz, sloganik övgü ve yergilerden kaçınarak, sadece gerçeği aramak adına bu yapılmalıdır.
Mehmed Durmuş
